Filmmuziek

Aan de hand van enkele bekende hedendaagse filmcomponisten zal ik voorbeelden geven van wat er met thema's en motieven gedaan kan worden en wat de kracht van daarvan is.
Thema's draaien voornamelijk om herkenbaarheid. Een karakter komt in beeld (leidmotief, zie verderop in dit hoofdstuk), we zijn weer op een bepaalde lokatie of een sfeer wordt neergezet.

Neem bijvoorbeeld de film Band of Brothers, waarvoor Michael Kamen de muziek gecomponeerd heeft. Ik neem één van de drie heroïsche thema's, die op verschillende manieren zijn geïmplementeerd. Allereerst hoor je Suite One, dat heel massaal en vol is, dan The Mission Begins, dat meer een mars is, vervolgens Swamp. Deze is heel kaal (ik moet aan krekeltjes denken). De laatste, Austria, is heel vredig. Dit stuk hoor je wanneer de Tweede Wereldoorlog bijna voorbij is.
In al deze passages hoor je hetzelfde thema terug, steeds goed herkenbaar, maar telkens op een andere manier verwerkt. Op deze manier ondersteunt het thema de beelden telkens op een passende manier.

John Barry's filmmuziek heeft veel rijke solo's, gespeeld door het hele orkest. Hij maakt veelvuldig gebruik van strijkers en koper (voornamelijk hoorn) die lange noten spelen. Dit is goed te horen in Born Free.

John Barry heeft bijna ook alle James Bond muziek geschreven. Het bekende James Bond thema (door hem gearrangeerd) komt in alle films terug. Een zeer goede filmondersteuning, die een sfeer goed neer kan zetten.

De koning van het leidmotief in de filmmuziek is John Williams, die bijna alle Spielberg muziek gecomponeerd heeft. Richard Wagner heeft hem duidelijk geïnspireerd bij het uitdenken van scores.

Een mooi voorbeeld zijn de twee Star Wars trilogieën, waarbij alle Star Wars karakters hun eigen leidmotief hebben. In figuur 2 en 3 heb ik twee bekende leidmotieven uitgeschreven, die van resp. de Rebel Alliance en Darth Vader. Voorbeelden van het gebruik in de film staan hiernaast.

Figuur 2: Rebel Fanfare

Figuur 3: Imperial March

Interessant is ook dat John Williams de contrapunt techniek ook aardig beheerst. Wat velen niet weten, is dat hij bij het overbekende Star Wars openingsthema gebruik heeft gemaakt van het thema van Born Free van John Barry (zie figuur 4).

Figuur 4: Born Free thema

Roger Williams, die er een succesvol easy-listening nummer van gemaakt heeft, beweert dat Williams het thema achterstevoren gezet heeft, ofwel horizontaal gespiegeld heeft, genaamd retrograde.¹³
Het zou dan klinken zoals te horen is op de cd. Eerst hoor je een stukje Born Free, daarna Born Free in gespiegeld (retrograde). Deze versie van Born Free is overigens ontleend aan de film Madagascar (dus niet de film Born Free) en gearrangeerd door Hans Zimmer.
Er is inderdaad iets van het Star Wars thema te herkennen, vooral in de laatste paar seconden, maar het klopt niet helemaal. In figuur 5 heb ik de noten van het thema omgekeerd. Hier klopt het ritme niet en de intervallen lijken er een beetje op.

Figuur 5: Born Free retrograde

Wat heeft John Williams dan wel gedaan?
Hij heeft het Born Free thema geïnverteerd - overigens niet door de prime series om te keren, zoals in de twaaltonentechniek van Schönberg gebruikelijk is, maar met enige speelse vrijheid.

Om deze slimme vorm van bijna-plagiaat te demonstreren heb ik het Born Free thema geïnverteerd en de intervallen iets veranderd. Dit lijkt, op enkele kleinigheden na, aardig op het Star Wars thema (zie figuur 6).

Figuur 6: Born Free inverted

Williams heeft hier slim gebruik gemaakt van patroonherkenning door de hersenen, maar dan op een sublimale manier.

De filmserie Harry Potter is ook door Williams volgestopt met leidmotieven. Een voorbeeld is het motief van Hedwig, Harry's uil, dat in allerlei vormen terugkomt, waardoor de vele muziek die voor de films geschreven zijn, toch verrassend blijft.

Een andere muziekstijl die veel in filmmuziek voorkomt is minimal music.
Michael Nyman (The Piano, Gattaca) en Philip Glass (Koyaanisquatsi, Mishima) zijn bekende voorbeelden. Yann Tiersen is door zijn muziek voor de film Amélie bekend geworden.
Ik hoorde opvallend veel overeenkomsten tussen Comptines d'un autre été en Metamorphosis 3¹⁴, terwijl de muziekstukken een totaal verschillend gevoel willen oproepen. Hier zien we dat minimalistische verschillen veel invloed hebben op de hersenen.

Je kunt ook een film versterken door 'maximale' muziek te maken. Een componist die vooral de laatste jaren zeer bekend is geworden, is Hans Zimmer. De film Gladiator was zijn doorbraak, het summum van inspelen op emoties in de film, bombastische heroïsche thema's en pionierswerk door orkest en computer succesvol samen te laten gaan.

Voordat ik op de orkestratie van een score in ga, wil ik eerst een wat onbekender voorbeeld laten horen, namelijk de film Spanglish. Hierin is de 'strijd' tussen strijkers en gitaar op een prachtige manier te horen. Alsof de instrumenten er met het hoofdthema vandoor gaan of het een rugbybal is.
Het thema komt zo overal in de film terug, als een herkenbare metgezel van het verhaal en de personages.